PUCIATA PAWEŁ MATEUSZ

PUCIATA PAWEŁ MATEUSZ (1902–1980) toruński  historyk i historyk sztuki, nauczyciel akademicki.

Używał pseudonimów „Kardynał” i „Matek”. Urodził się oficjalnie 17 III 1905 (prawdopodobnie ur. wcześniej w 1902 – w raporcie 7 Wileńskiej  Drużyny Harcerskiej z 1924 podał wiek 22 lata; na rok 1902 jako datę urodzin  wskazuje także moment ukończenia szkoły średniej) w Wilnie, w rodzinie ziemiańskiej, jako syn Edwarda (1871–921) i Heleny ze Żmigrodzkich (1875–1946). Ojciec, z wykształcenia inżynier agronom, posiadał majątek ziemski koło Witebska. Tam też Puciata rozpoczął naukę oraz swoją wieloletnią przygodę z harcerstwem. W pierwszych kursach harcerskich uczestniczył także w Połocku.

W 1918 Puciata. powrócił z rodzicami do Wilna i tam kontynuował naukę. W 1922 ukończył z wyróżnieniem wileńskie Gimn. im. J. Lelewela. Już w trakcie nauki gimnazjalnej  aktywnie działał w ruchu harcerskim. W 1920 założył VII Drużynę Harcerską im. Stefana Batorego. W 1921 wstąpił do powstałej zaledwie dwa lata  wcześniej z inicjatywy Jerzego Niedziałkowskiego drużyny harcerskiej (od 1923–27 Wileńska  Drużyna Harcerska im. Jakuba Jasińskiego.) W 1924 Puciata został jej drużynowym i pełnił tę funkcję aż do 1939.

Po zdanej maturze (1922) podjął studia historyczne na Wydziale Humanistycznym  Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Po śmierci ojca (1921) znalazł się jednak w trudnej sytuacji materialnej, a możliwość kontynuowania studiów zapewniła mu pomoc krewnych – wuja Konstantego Żmigrodzkiego oraz stryja księdza  Leona Puciaty. W 1922–26 Puciata równolegle studiował drugi kierunek (historię sztuki); uzyskał na nim absolutorium. W trakcie studiów aktywnie działał w ruchu studenckich kół naukowych oraz odbywał liczne podróże artystyczno-naukowe.

Dzięki pomocy Konstantego  Żmigrodzkiego, kustosza Muzeum Narodowego Polskiego w Raperswilu, w 1921–23 i 1925 prowadził wakacyjne (czerwiec–październik) kwerendy w Szwajcarii (biblioteka w Raperswilu). Pracował również okresowo w tamtejszym muzealnym archiwum i bibliotece. Sporo uwagi poświęcał wtedy studiom nad historią sztuki. Wyjeżdżał ówcześnie także do Włoch oraz Francji. W 1924 Puciata został wyznaczony przez władze USB do odbycia stażu zagranicznego i dzięki stypendium rządu rumuńskiego wyjechał do Valenti de Munte koło Bukaresztu, aby odbyć wakacyjny kurs pod kierunkiem  prof. N. Iorgi, w trakcie którego zajmował się badaniem sztuki Sasów siedmiogrodzkich.

Z kolei w 1925 Puciata wyjechał do Francji. W 1922–23 oraz 1925 przebywał również na archiwalno-muzealnych wakacyjnych praktykach studenckich w Muzeum Narodowym Polskim  w Raperswilu, odbywanych pod kier. bibliotekarza, docenta UW Adama Lewaka. Obok prac inwentaryzacyjno-porządkowych w bibliotece  prowadził wówczas rozległe kwerendy archiwalne wśród materiałów raperswilskich nt. porozbiorowych dziejów Polski, a szczególnie Wielkiej Emigracji.

Bezpośrednio po zakończeniu studiów magisterskich Puciata  podjął pracę nauczyciela historii oraz nauki obywatelskiej w wileńskim Gimnazjum Sióstr Zakonnych Nazaretanek, gdzie nauczał w 1926–34. Kwalifikacyjny egzamin nauczycielski Puciata zdał dopiero w 1931, składając pracę dyplomową pt. Deputacja Centralna W. Księstwa Litewskiego w świetle „Akt powstania Kościuszki”. Uzyskał tym samym dyplom nauczyciela szkoły średniej uprawniający do nauczania w Wilnie. W 1934–39 Puciata pracował w Państwowym Gimnazjum im. Zygmunta Augusta w Wilnie.

Pracę nauczyciela łączył z aktywną działalnością w organizacji harcerskiej w stopniu instruktora. Pełnił urząd harcmistrza Wileńskiej  Chorągwi, a następnie jej komendanta (1933–35 i 1936–39). Korzystając ze swoich bogatych doświadczeń naukowych z okresu studiów i znajomości realiów zagranicznych, w 1936 zorganizował dla harcerzy obóz wędrowny na terenie Europy Zachodniej. Zwiedzono wówczas: Włochy (Rzym, Neapol, Wenecja, Triest), Węgry (Budapeszt), Austrię (Wiedeń) oraz Jugosławię (Belgrad). Puciata był autorem licznych artykułów zamieszczanych przed wybuchem wojny w czasopismach  harcerskich. W 1937 opublikował w Wilnie książkę Wędrownicy, stanowiącą właściwie rodzaj podręcznika dla harcerzy.

Rozprawę doktorską złożył już w 1929, lecz z powodu braku egzaminatora z zakresu historii sztuki stopień dra uzyskał dopiero w 1932 na seminarium prof. S. Kościałkowskiego, po przedstawieniu dysertacji naukowej Reprezentacja Ziem Zabranych na sejmie 1830–1 (wydrukowana w 1933 w Księdze Pamiątkowej Koła Historyków Słuchaczy USB). W 1929, 1930, 1934, 1936, podczas urlopów naukowych, odbył zagraniczne  podróże naukowe do Włoch i Paryża, poświęcone studiom nad renesansem włoskim oraz dziejom Wielkiej Emigracji. Prowadził nadal kwerendy wśród materiałów raperswilskich w Biblitece Wojskowej w Warszawie. Opracował wówczas zagadnienie dyplomacji polskiej podczas powstania styczniowego.

W czasie okupacji hitlerowskiej Puciata pracował jako robotnik rolny. Był zmuszony czasowo opuścić Wilno wraz z rodziną i zamieszkać na wsi. Działał aktywnie w konspiracji antyhitlerowskiej. Był wówczas żołnierzem formacji Szarych Szeregów. Początkowo  pracował jako nauczyciel gimnazjum (1939–40), a następnie brał czynny udział w kompletach tajnego nauczania oraz udzielał korepetycji z języków obcych (niemieckiego, francuskiego, rosyjskiego oraz włoskiego). Niestety, podczas drugiej wojny światowej uległo zniszczeniu wiele odpisów i innych notatek Puciaty wykonanych w czasie licznych kwerend zagranicznych  jeszcze w trakcie studiów w latach 20. i później w latach 30. XX w. Ograniczyło to w znacznym stopniu możliwości jego późniejszej pracy naukowej

Po zakończeniu wojny Puciata  ostatecznie opuścił Wilno wraz z rodziną i podjął decyzję o repatriacji do Polski. Do Torunia przybył w lipcu 1946 i rozpoczął pracę jako nauczyciel historii oraz nauki obywatelskiej w I Liceum im. M. Kopernika (do 1951). Pracował także jako nauczyciel w Liceum Pedagogicznym w Toruniu (1951–53).

Praca w zespole kadr naukowych UMK

Tuż po przybyciu do miasta, w 1946 Puciata został skierowany przez prof. Stanisława Arnolda, dyr. Departamentu Szkół Wyższych, do nowo powstałego toruńskiego uniwersytetu z poleceniem, aby włączyć się w życie naukowe placówki; Puciata podjął pracę na stanowisku adiunkta na Wydziale Humanistycznym 15 X tego roku (był to drugi w historii UMK rok akademicki). Został przyjęty do Katedry Historii Nowożytnej Powszechnej, kierowanej przez prof. Bronisława Pawłowskiego. W wyniku zmian organizacyjnych od 1954 Puciata został przesunięty do Zakładu Historii Nowożytnej i Najnowszej. Jego dalszą karierę zahamowała odmowa ministerstwa w sprawie przyznania mu stopnia naukowego docenta, mimo pozytywnej opinii wydanej przez prof. Uniwersytetu Łódzkiego Józefa Dutkiewicza oraz doc. dr Jadwigi Lechickiej (wniosek wystosowany w czerwcu 1954 przez Senat UMK został odrzucony w marcu 1956 przez ministra).

W 1957  Puciata  dołączył do kadry Katedry Historii ZSRR (w której pozostał do końca pracy na UMK). Prowadził tam głównie zajęcia z zakresu historii Rosji w XIX w., dziejów powszechnych pierwszej poł. XIX w., nauk pomocniczych historii nowożytnej, historii sztuki powszechnej oraz historii historiografii, a także współuczestniczył w prowadzeniu seminarium magisterskiego prof. Bronisława Pawłowskiego z historii XIX w.

Wyjątkowo zaangażowany w pracę dydaktyczną organizował także wycieczki naukowo-krajoznawcze dla studentów na terenie ziemi chełmińskiej. Od roku akademickiego  1955/6 Puciata podjął także pracę w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku na stanowisku kontraktowego zastępcy prof. Puciata był członkiem toruńskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. Wygłaszał liczne odczyty historyczne  w ramach PTH, wydz. oświaty ZNP, TNT, a także otwarte wykłady ogólnouniwersyteckie (szczególnie aktywny w tej materii był w 1946–54). Działał także aktywnie w związkach  zawodowych, będąc członkiem władz Sekcji Szkolnictwa Wyższego w ZG ZNP. Działał także w Komitecie Obrońców Pokoju. Wygłaszał też prelekcje w Kole Towarzystwa Przyjaźni Polsko Radzieckiej przy UMK.

Nie należał do żadnej partii politycznej (ze względów koniunkturalnych był jedynie kandydatem do PZPR). Dość niejasne są natomiast okoliczności, w jakich Puciata  zakończył pracę na UMK. W końcu listopada 1960 władze Instytutu Historii podjęły decyzję o nieprzedłużaniu stosunku służbowego z Puciatą, wysuwając obiekcje w sprawie przeprowadzenia przez niego w najbliższym czasie habilitacji. W wyniku interwencji kolegów, w tym szczególnie dra Adama Dygdały, dyr. Instytutu przedłużył ostatecznie angaż Puciaty na stanowisku adiunkta (marzec 1961). Jednakże brak poparcia partyjnej organizacji zawodowej (Puciata był bezpartyjny) spowodował, że już 30 X 1961 Puciata został ostatecznie zwolniony z UMK (jako pretekst wykorzystano kwestie organizacyjne i dwuetatowość – równoczesna praca w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku). W tych okolicznościach, a szczególnie w wyniku przewlekłej choroby, Puciata przeszedł na emeryturę.

W swojej pracy naukowej zajmował się historią Polski w okresie porozbiorowym, głównie w XIX w. Zniszczenie zbiorów raperswilskich w czasie wojny wymusiło w jego pracy naukowej zmianę kierunków badawczych. Zajął się wówczas historią Pomorza w XIX w., a szczególnie dziejami Gdańska. W sposób szczególny zajmował się zagadnieniem dyplomacji polskiej  w czasie powstania styczniowego. Zainteresowania historyczne łączył z tematyką artystyczną, prowadząc równolegle badania z dziedziny historii sztuki.

W 1959 wydał pracę Geneza i przebieg strajku robotników rolnych w r. 1930. W periodyku naukowym „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne” opublikował kilka artykułów: Spór o kontyngent marynarzy gdańskich  dla francuskiej floty cesarskiej (1959, z 1–2); Z urzędowej korespondencji gdańskiego Senatu z marca 1930 r. Wybór dok. w sprawie strajku gdańskich robotników rolnych (1960, nr 1–2) oraz Stosunek senatu gdańskiego  do ludności żydowskiej na tle sporów o Kodeks Napoleona w latach  1808–10 (1962, nr 8–10). Wspólnie z drem A. Dygdałą, historykiem UMK, Puciata opracował  krótką monografię sprawozdawczo-opisową zatytułowaną Przegląd i charakterystyka zasobów archiwalnych Bydgoszczy, Gdańska i Torunia z zakresu dziejów ruchu robotniczego z lat 1870–1914 na Pomorzu Wsch. (opublikowana w „Kwartalniku Historycznym” 1953, nr 3).

Część spuścizny naukowej Puciaty, głównie dot. historii polskiej XIX w., jest przechowywana w Arch. PAN w Warszawie. Znajdują się tam przede wszystkim odpisy korespondencji Wacława Przybylskiego, piastującego urząd nadzwyczajny komisarza Rządu Narodowego poza granicami zaboru rosyjskiego, pochodzące z pierwszego kwartału 1864. Powstały w wyniku kwerendy i prac badawczych Puciaty w Raperswilu (pochodzą one z rkp. nr 800 tamtejszej bibl.).

Najcenniejszą częścią odpisanej korespondencji są listy i pisma Romualda Traugutta. Z racji swojej długoletniej działalności w ruchu harcerskim Puciata uchodził za świetnego gawędziarza oraz zbieracza anegdot. 15 VII 1930 ożenił się z Marią z Bohdanowiczów  (późniejszym organizatorem i dyr. Biblioteki UMK w Toruniu). Mieli dwóch synów: Mariusza (1932–64) oraz Jerzego (ur. 28 X 1933; artysta plastyk).

Puciata zmarłA w Toruniu 20 IV 1980. Został pochowany na Cmentarzu Staromiejskim św. Jerzego. W Toruniu Puciata  mieszkał początkowo przy ul. Mickiewicza 30/3, a następnie przy tej samej ul. pod nr. 52/8.

Bibliografia

1. A. Kucharski, Toruński Słownik Biograficzny t. VI, ToMiTo, UMK, Toruń 2010